Cùng với người Khơme và người Việt, người Hoa đã tham gia vào công cuộc khai khẩn vùng đất Nam Bộ từ rất sớm. Người Hoa ở khu vực này đa số có nguồn gốc từ duyên hải phía nam Trung Quốc. Trải qua ba thế kỷ sinh sống, họ không chỉ nhận mà còn góp phần làm nên sự phong phú, đa dạng của văn hóa khu vực này. Vấn đề hội nhập của người Hoa vào vùng đất Nam Bộ diễn ra thực sự mạnh mẽ từ cuối TK XVII, khi phong trào di dân từ Trung Hoa vào Việt Nam trở nên ồ ạt và người Hoa có ý thức coi Việt Nam là quê hương thứ hai của mình. Người Hoa định cư theo những tổ chức xã hội của riêng mình, được chính quyền sở tại công nhận như Minh Hương xã, các hình thức bang, hội… Chính quyền nhà Nguyễn luôn sẵn sàng chấp nhận người nước ngoài đến xin tá túc tị nạn hay làm ăn, nhưng bắt buộc phải theo một quy chế tuần tự đồng hóa. Với những quy chế rộng mở, đồng hóa như vậy, Hoa kiều sang đến đời thứ hai đã được coi như người Việt, tuân theo thể chế chính trị của người Việt. Có rất nhiều người Minh Hương (như Trịnh Hoài Đức, Ngô Nhân Tịnh, Phan Thanh Giản…) đã trở thành sứ thần, trọng thần của triều đình nhà Nguyễn.
Sự hội nhập của người Hoa vào xã hội Nam Bộ bị chi phối bởi nhiều yếu tố. Vào thời kỳ Pháp chiếm được lục tỉnh Nam Kỳ, chủ trương chia để trị so với người Hoa được vận dụng khiến việc mưu sinh của người Hoa không được thuận tiện. Về sau, chính quyền sở tại Hồ Chí Minh đã thực thi chủ trương cưỡng bức hội nhập, phần nào gây mất không thay đổi trong hội đồng dân cư này. Hơn nữa, phần lớn người Hoa di cư đến vùng đất này đều rất nghèo khó, họ bỏ quê nhà hầu hết để kiến thiết xây dựng đời sống tốt hơn nên thuận tiện thích nghi với văn hóa truyền thống địa phương. Quá trình hội nhập văn hóa truyền thống của người Hoa ở Nam Bộ bộc lộ rõ nét trong nghành nghề dịch vụ ăn, mặc, ở, tạo nên sắc tố văn hóa truyền thống riêng không liên quan gì đến nhau của dân cư vùng này .
Về văn hóa truyền thống ẩm thực
Ẩm thực của người Hoa không những chỉ đáp ứng nhu cầu sinh tồn của con người mà đã được nâng lên thành nghệ thuật, chủ yếu phục vụ trong các gia đình quý tộc xưa, dần dần, nghệ thuật đó được lưu truyền rộng rãi trong nhân dân. Người Hoa quan niệm ăn uống còn là một trong những phương pháp chữa bệnh hữu hiệu khi ứng dụng phù hợp với đặc thù của từng vùng cư trú, từng mùa trong năm hoặc từng loại bệnh cụ thể… Vì vậy, trong cách chế biến thức ăn, người Hoa chú ý đến cân bằng âm dương, cơ địa của mỗi người. Những giá trị truyền thống này được người Trung Hoa mang theo khi đến định cư ở vùng đất Nam Bộ.
Bạn đang đọc: Sự hội nhập của người hoa vào xã hội nam bộ
Người Hoa vốn có câu “ dĩ thực vi tiên ”, tức việc nhà hàng siêu thị là nhu yếu thiết yếu bậc nhất. Mặt khác, ở góc nhìn đạo đức, người Hoa lại có ý niệm “ ăn chẳng cần no ” ( thực bất cầu bão ), do đó họ ẩm thực ăn uống nhẹ nhàng, chậm rãi. Tuy nhiên, người Hoa ở Nam Bộ đa phần thuộc thành phần lao động nên có thói quen nhà hàng giản tiện, thích hợp với đời sống. Lương thực, thực phẩm của họ hầu hết sản vật địa phương, đôi lúc có nguồn gốc quốc tế ( đa phần là từ Trung Quốc, Đài Loan ). Thành phần chính trong mỗi bữa ăn vẫn là cơm gạo, ngoài những, họ còn chế biến thêm mì sợi, há cảo, hoành thánh, màn thầu, bún, hủ tiếu. Ăn kèm với lương thực là những loại thực phẩm chế biến từ rau đậu, hoa quả, thịt cá … Người Hoa dùng nước dừa tươi để làm chất phụ gia nên có những món thịt kho tàu, tôm kho tàu. Ngày nay, những món ăn này đã trở thành món ăn chung của người Hoa lẫn người Việt. Cơm dừa khô, béo được người Hoa nạo, vắt lấy nước cốt để làm chất phụ gia cho những món xôi chè ( 1 ) .
Hủ tiếu là món ăn quen thuộc của người Hoa, thông dụng ở những địa phương Nam Bộ. Hủ tiếu được người Khơme phối hợp với món cà ri quen thuộc thành hủ tiếu cà ri. Bên cạnh đó còn có món lẩu mắm, canh chua … Việc người Hoa sử dụng mắm trong bữa ăn cũng là một ví dụ cho thấy họ đã đảm nhiệm, hội nhập vào văn hóa truyền thống ẩm thực của vùng đất Nam Bộ ( 2 ). trái lại, những món ăn của người Hoa như cơm chiên Dương Châu, cơm gà Hải Nam, bánh Trung thu, bánh pía Sóc Trăng, bánh bao, há cảo, sủi cảo … cũng được dân cư địa phương ở Nam Bộ ưa thích và xếp vào những món ăn tiêu biểu vượt trội cho ẩm thực Nam Bộ, thậm chí còn hoàn toàn có thể sánh ngang với phở Bắc, bún bò Huế, mì Quảng …
Về phục trang
Có thể nói phục trang là nét văn hóa truyền thống mà người Hoa lưu giữ lại khá rõ nét. Hình thức phục trang truyền thống cuội nguồn thường phản ánh vị thế xã hội của người mặc. Trước đây, phái mạnh người Hoa thuộc những tầng lớp bình dân thường mặc quần lửng dài ngang gối, ống rộng ( quần tiều ), áo tay lửng ( xá xẩu ), đội nón đan bằng tre, rộng vành, đỉnh nón nhọn, đi guốc hoặc chân đất. Nam giới người Hoa thuộc những tầng lớp trung lưu thường mặc áo quần dài màu đen, đi giày gỗ hoặc hài gấm, đội nón quả bí màu đen. Trang phục truyền thống cuội nguồn của phụ nữ Trung Quốc là chiếc áo thân dài quá mông không có túi, cài khuy tết bằng vải bên nách phải, áo hoàn toàn có thể dài tay hay ngắn tay, tuy nhiên hò vạt phải vòng qua bên phải cài nút thắt, cổ áo cao, xẻ vạt hai bên hông. Do người Hoa ở Nam Bộ hầu hết thuộc thành phần lao động nên phục trang thường đơn thuần, thích hợp với hoạt động và sinh hoạt hàng ngày, vào những dịp lễ tết, hiếu hỉ họ mới mặc phục trang truyền thống cuội nguồn .
Trước cách mạng Tân Hợi ( 1911 ), đàn ông người Hoa phải theo phong tục nhà Thanh, cạo bớt tóc xung quanh đầu nhưng vẫn để chỏm tóc dài thắt bím. Sau cách mạng, họ cắt bím tóc, xem cái bím là tác dụng của sự nô lệ, nhục nhã. Từ đó, đàn ông người Hoa ở Nam Bộ thường cạo trọc đầu, đến khoảng chừng năm 30 TK XX họ hớt tóc ngắn theo kiểu Tây phương .
Người Hoa có một kiểu nón hình dáng giống nón lá của người Việt nhưng được đan bằng mây hoặc tre, gọi là tức lối. Một kiểu khác cũng được làm bằng mây, tre, lỗ to như lỗ bội, chóp nhọn, rộng vành, ở giữa có lót lá tre. Chiếc nón này cả nam và nữ đều sử dụng. Riêng chiếc nón của người Triều Châu chóp giữa rất cao, trông giống như chiếc nón của cao bồi Texas. Cũng trong khoảng chừng những năm 20, 30 TK XX, ở vùng đất Nam Bộ, người trẻ tuổi người Hoa con nhà giàu có khi ra đường đội nón nỉ, tay cầm ống vố, đua đòi như những cậu ấm con quan chức. Một số đàn ông lớn tuổi ra đường thường cầm một chiếc dù cán ngoéo, lợp vải đen, phụ nữ thường sử dụng chiếc dù tre, lợp giấy dầu. Còn người lao động khi nào trên vai cũng vắt một chiếc khăn rằn đen, với chiếc khăn này, họ hoàn toàn có thể đội đầu che bụi, lau tay, lau mồ hôi … Họ cũng thường hay đi chân đất, nhiều lúc có người mang dép làm bằng da trâu, guốc gỗ hoặc dép cao su đặc .
Từ khi đến định cư ở vùng đất Nam Bộ, phục trang của người Hoa có khuynh hướng giản dị và đơn giản hơn, dần ngả qua Âu phục. Nam giới thường mặc quần áo may theo kiểu Tây phương với áo sơ mi, veston, cà vạt, khi lao động hoàn toàn có thể mặc quần đùi, áo phông thun. Ngay cả phục trang tế lễ cũng được giản tiện rất nhiều, chủ tế, phó tế, những thành viên trong ban tế lễ không nhất thiết phải mặc lễ phục kiểu nhà Thanh mà hoàn toàn có thể mặc veston màu đen và tùy theo quan hệ với người quá cố mà phục trang có tín hiệu riêng để phân biệt thế thứ, họ hàng ( 3 ) .
Đối với những địa phương ở xa khu vực Hồ Chí Minh – Chợ Lớn, nam nữ Hoa, Việt đều ăn mặc như nhau, khó phân biệt được. Phụ nữ Hoa thường mặc quần vải, áo bà ba, đội nón lá, đi guốc gỗ như phụ nữ Việt. Chiếc áo bà ba được xem như một nét đặc trưng của vùng đất Nam Bộ, thực ra, đây là kiểu áo được gia nhập từ hòn đảo Penang ( Malaysia ) của người Bà Ba, tức người Hoa Mã Lai. Theo nhà nghiên cứu Sơn Nam thì chiếc áo bà ba Open và tăng trưởng ở Nam Bộ vào đầu TK XIX ( 4 ), cho đến nay vẫn được cả người Hoa và người Việt sử dụng. Có thể nói rằng, hình ảnh chiếc áo bà ba là một nét tiêu biểu vượt trội cho sự tiếp thu, giao lưu văn hóa truyền thống ở khu vực này .
Về nhà ở
Theo người Hoa, ngôi nhà là nơi thờ phụng tổ tiên, thờ trời, phật, thánh, thần. Ngôi nhà cũng là nơi hoạt động và sinh hoạt, tổ chức triển khai lao động sản xuất, tiếp khách … Mô hình ngôi nhà của người Hoa cũng khá phong phú, thích hợp với đặc thù cư trú, mục tiêu việc làm. Họ thường cư trú tập trung chuyên sâu ở những nơi giao điểm của những trục đường giao thông vận tải, thuận tiện cho việc kinh doanh thương mại kinh doanh, luân chuyển sản phẩm & hàng hóa. Ở nông thôn, người Hoa làm nghề nông, chăn nuôi, dịch vụ, mua bán lẻ tẻ … nên tập trung chuyên sâu thành từng làng, những dãy nhà được sắp xếp theo theo quan hệ dòng họ, thân tộc hay nguồn gốc địa phương. Còn ở đô thị hay những thành phố lớn, người Hoa làm những nghề kinh doanh, lao động tay chân nên họ thường sống tập trung chuyên sâu, hình thành những thành phố sầm uất, khác biệt với dân cư địa phương. Ở mỗi thành phố, người Hoa sống thân thiện, gắn bó với nhau theo quan hệ thân tộc mà TT của sự link là nhà thời thánh họ .
Về mặt kiến trúc, nhà ở của người Hoa ở Nam Bộ thường sâu, kín kẽ, một mặt do tâm ý của dân ngụ cư, mặt khác do sự thừa kế mô hình kiến trúc của kiểu nhà xứ lạnh phương Bắc. Nhà được xây theo một quần thể : nhà chính, nhà phụ bao quanh sân, giữa sân thường có một giếng trời ( thiên tỉnh ) .
Lễ hội chùa Bà Thiên Hậu – Bình Dương. Ảnh Tuấn Minh
Xem thêm: Ẩm thực người Hoa giữa lòng Sài Gòn
Người Hoa ở những đô thị, thành phố lớn ý niệm rằng chỉ cần chọn một vị trí thuận tiện để làm ăn, sinh sống nên không cần có những ngôi nhà quy mô, trang trọng mà thường là những ngôi nhà chật hẹp, thiếu ánh sáng, thiếu không khí, nằm trong những hẻm sâu, ngoằn ngoèo. Đây còn là nơi sản xuất, thanh toán giao dịch sản phẩm & hàng hóa, nơi để nguyên vật liệu, thành phẩm … Trong trong thực tiễn, nhiều người Hoa phong phú nhưng vẫn ở trong những ngôi nhà thông thường, thậm chí còn khá luộm thuộm, phiền phức trong hoạt động và sinh hoạt .
Nhà của người Hoa ở thôn quê có nhiều nét giống với những dân tộc bản địa cộng cư ở Nam Bộ, thường xây tường bằng đá, gạch mộc hay trình đất, ít cột hoặc không có cột, mái lợp ngói âm khí và dương khí, có khi lợp bằng lá quế, phên nứa, lá dừa nước. Trước đây, Tolet, nơi tắm rửa của người Hoa thường chỉ là một ô nhỏ được che tạm bợ gần những kênh rạch. Về sau, họ đã xây Tolet, phòng tắm một cách kín kẽ, chắc như đinh, sử dụng mạng lưới hệ thống nước hoạt động và sinh hoạt sạch của địa phương .
Nếu như trước đây, người Hoa chú trọng tử vi & phong thủy, xem ngày tháng để kiến thiết nhà thì đến nay họ chỉ cố gắng nỗ lực thiết kế xây dựng nhà cho chắc như đinh, thoáng đãng, thuận tiện cho việc hoạt động và sinh hoạt và làm ăn kinh doanh. Cho dù việc kiến thiết nhà cửa có những biến hóa nhất định so với truyền thống cuội nguồn nhưng vẫn giữ được những nét độc lạ như bàn thờ cúng thần thánh, tổ tiên mái ấm gia đình, trước nhà, cổng nhà, cửa chính … từ ngoài vào trong đều có những băng giấy màu đỏ viết chữ Hán bằng nhũ vàng hoặc mực Nho đen ghi những lời chúc mừng, cầu nguyện ( 5 ). Những ngôi nhà người Hoa trên phố Lương Nhữ Học, Trần Văn Kiểu, Triệu Quang Phục, những dãy nhà quanh chùa Ông, chùa Bà Chợ Lớn … ở Q. 5 TP. Hồ Chí Minh vẫn còn lưu lại dấu vết của những “ lý ”, “ hạng ” ( giống như ngõ xóm ). Đó là hình ảnh của thời kỳ hình thành những cụm dân cư người Hoa ở TP HCM – Chợ Lớn tiên phong. Những ngôi nhà trong hẻm thường nhỏ bé, eo hẹp, phần nhiều hình ống, một trệt, một lầu. Trải qua nhiều năm tháng, những ngôi nhà cổ này đã xuống cấp trầm trọng trầm trọng, cộng với sự tăng nhân khẩu khiến cho khu vực cư trú càng trở nên eo hẹp hơn. Một số ngôi nhà của người Hoa ở mặt tiền, chủ là những người khá giả đã phá bỏ kiến thiết xây dựng theo kiến trúc đô thị tân tiến. Cũng trong buổi đầu hình thành những hội đồng dân cư ở TP HCM – Chợ Lớn, người Hoa thường tập trung chuyên sâu cư trú quanh những cơ sở tín ngưỡng, hội quán của những bang, hội. Các bang, hội cũng có những lô đất là gia tài chung và xây nhà cho những người mới nhập cư thuê ở tạm .
Về cơ bản, nhà ở của người Hoa có hai mô hình chính là nhà đất và nhà sàn. Loại hình nhà đất Open tiêu biểu vượt trội ở Quảng Ninh và 1 số ít nơi thuộc Trung du Bắc Bộ. Nhà hình cái ấn ( một kiểu nhà thông dụng ở phía nam Trung Quốc ) ở khu vực này cũng dần bị mai một, 1 số ít ngôi nhà còn lại cũng cho thấy về bình đồ, cấu trúc bộ khung nhà, cách sắp xếp trên mặt phẳng hoạt động và sinh hoạt cũng xa dần nhà truyền thống Nước Trung Hoa. Nhiều nhà không còn bộ khung cột mà sửa chữa thay thế vào đó là những cột bằng tường, trình hoặc được xây bằng gạch mộc, nếu còn cột thì chỉ là cột hiên. Người nhà làm kèo theo kiểu vì kèo tam giác ( hai kèo, một quá giang, một trụ chống nóc ), đầu quá giang gác ngay trên đầu tường. Còn về nhà sàn, theo tác giả Nguyễn Khắc Tụng thì “ đây là mô hình nhà ở không thấy ở Trung Quốc mà chỉ có ở những ngôi nhà của người Hoa khu vực đồng bằng sông Cửu Long mà thôi. Không chỉ khác về mặt mô hình mà ngay cả vật tư thiết kế xây dựng cho đến cấu trúc bộ khung nhà, tường vách, mái nhà … phần đông không còn một yếu tố truyền thống nào của nhà truyền thống Nước Trung Hoa ” ( 6 ). Bộ khung nhà làm theo kiểu vì kèo nhà người Việt cùng địa phương. Tường vách bằng ván mỏng mảnh hoặc được che bằng lá dừa nước. Mái lợp lá dừa nước hoặc bằng ngói, móc, tôn … Cách sắp xếp trên mặt phẳng cũng tương tự như như nhà của người Việt .
Do phải thích nghi với điều kiện kèm theo môi sinh ở vùng đất Nam Bộ, những yếu tố Việt hóa trong mô hình kiến trúc nhà ở của người Hoa cũng được biểu lộ khá đậm nét. Kiểu hình nhà cái ấn tối tăm, bịt bùng rõ ràng không còn thích hợp với điều kiện kèm theo môi sinh của Nam Bộ, buộc phải nhường chỗ cho những kiểu nhà thích hợp hơn như nhà sàn .
Nói chung, Nước Ta và Trung Quốc đã mở màn diễn trình giao lưu, hội nhập văn hóa truyền thống từ rất sớm, thế cho nên, việc hình thành hội đồng Hoa ở Nước Ta đã sớm được định hình. Từ thân phận là kiều dân, những lưu dân Nước Trung Hoa đã trở thành thần dân của những triều đại phong kiến Nước Ta xưa kia cũng như là công dân của nước Nước Ta về sau này. Từ cuối TK XVII, sau thất bại của trào lưu phản Thanh phục Minh, những lưu dân người Hoa đã tìm đến mưu sinh tại xứ Đàng Trong, nơi những chúa Nguyễn đang quản lý. Người Hoa đã được hội đồng những dân tộc bản địa ở Nam Bộ đảm nhiệm chân tình bởi lẽ đại bộ phận người Hoa là những người lao động, là nông dân, thợ thủ công nghèo nàn, phải ly hương đi tìm đất sống .
Song song với quy trình cộng cư là sự hội nhập văn hóa truyền thống của người Hoa vào xã hội Nam Bộ. Trong quy trình sinh sống với người Việt, Khơme, Hoa không chỉ nhận mà còn có những góp phần để làm ra sự đa dạng và phong phú, phong phú của văn hóa truyền thống tộc người, góp thêm phần vào sự hình thành những đặc thù của vùng văn hóa truyền thống Nam Bộ. Ngoài ra, dưới sự chỉ huy của Đảng, trong trào lưu cách mạng những năm 1930 – 1975, đã có không ít bà con người Hoa tham gia, có những góp phần về sức người, sức của vào công cuộc dựng nước và giữ nước Nước Ta .
_______________
1, 3. Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam, Phân viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam tại TP.HCM, Đặc khảo văn hóa người Hoa ở Nam Bộ, Nxb Văn hóa Dân tộc, Hà Nội, 2012, tr.64-65, 74-80.
2, 5. Phan An, Góp phần tìm hiểu văn hóa người Hoa ở Nam Bộ, Nxb Văn hóa Thông tin, TP.HCM, 2006, tr.198-199, 101.
4. Sơn Nam, Đất Gia Định xưa, Nxb TP.HCM, 1997, tr.194.
6. Châu Thị Hải, Người Hoa Việt Nam và Đông Nam Á: Hình ảnh hôm qua và vị thế hôm nay, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2006, tr.121.
Nguồn : Tạp chí VHNT số 403, tháng 1 – 2018
Tác giả : LÊ THỤY HỒNG YẾN
Source: https://ladyfirst.vn
Category: ẨM THỰC